Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού (1310-1320), εκφράζουν το πνεύμα της αναγέννησης στα Γράμματα και τις Τέχνες, που εμφανίσθηκε στο Βυζάντιο τα χρόνια των Παλαιολόγων (1261-1453). Η αναγέννηση αυτή χαρακτηρίζεται από τη στροφή προς τα έργα της ελληνικής αρχαιότητας ως έκφραση της πολιτικής αντίδρασης στην κρίση που ενέσκυψε στο Βυζάντιο μετά τις Σταυροφορίες και η οποία τελικά οδήγησε στην πτώση του (1453). Η αναγέννηση των Παλαιολόγων στη Θεσσαλονίκη έχει, λόγω της πολυσυλλεκτικής και πολύμορφης κοινωνίας της πόλεως, διαφορετική χροιά από αυτή της Κωνσταντινούπολης και εμπνέει θρησκευτικά ζωγραφικά έργα, όπως οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού, επηρεαζόμενα όχι μόνον από τα διδάγματα της ελληνιστικής Αρχαιότητας αλλά και από τη ρεαλιστική απόδοση της πραγματικότητας και των συναισθημάτων των εικονιζομένων προσώπων. Το καλλιτεχνικό αυτό πνεύμα διαδόθηκε εκτός Θεσσαλονίκης και βρήκε απήχηση στο Άγιον Όρος και στο εσωτερικό της Νοτιοανατολικής Ευρώπης αποδεικνύοντας τον κεντρικό ρόλο της πόλης. Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού είναι έργο ανωνύμου Θεσσαλονικέως αγιογράφου, σύγχρονου του Giotto (1266-1337). Το έργο του πρώτου, προϊόν μακροχρόνιας παιδείας και θρησκευτικής πνευματικότητας στο λυκόφως του Βυζαντίου, συνομιλεί με τις ανθρωπιστικές αξίες του δευτέρου και τη νοσταλγία προς την Αρχαιότητα στο λυκαυγές του Ευρωπαϊκού Ουμανισμού. (. . .) (ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ)